Di tích Văn hóa, lịch sử cấp tỉnh Đình Đồng Lạc - xã Hoằng Trạch

         Sách "Địa chí văn hoá Hoằng Hoá" - Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội năm 2000 ở trang 734 có chép về vị thần được thờ ở Đình Đồng Lạc xã Hoằng Trạch là Ngọn đèn xanh ở Hồ Mi một vị nhiên thần trong hệ thống thần linh Việt Nam.

         Về lịch sử nhân vật sách trên cho biết: Thuở ấy, xa lắm rồi có một viên tướng đi đánh giặc ở Châu Ái. Giặc đóng quân ở cửa Trào (cửa Lạch Trào), còn ông thì đóng quân ở chùa Cao Đăng thuộc xã Hoằng Trạch, cách cửa Trào độ 4 km theo đường chim bay. Đêm về khuya viên tướng không ngủ được, ông tìm mưu kế để đuổi giặc. Tính mãi, song vẫn chưa nghĩ ra kế gì, ông ra ngoài trời nhìn trăng sao, trời đất xem ngày mai thời tiết sẽ như thế nào.

                                                     Hình ảnh đình Đồng Lạc vào dịp mùa xuân về

         Bỗng nhiên ông ta nhìn thấy một ngọn đèn xanh ở phía Bắc, tức phía làng Đồng Lạc hiện tại. Ông cho quân lính đến xem sự thể ra sao thì không thấy gì cả. Khi quân lính về đến đồn trú, ông lại nhìn sang phía bắc làng Đồng Lạc thì ông lại càng thấy vầng sáng rõ hơn và gần hơn. Ngọn đèn khi tỏ, khi mờ, lúc cao, lúc thấp, ông ta cho là thần hiện đến và linh ứng. Lập tức ông quỳ xuống cầu nguyện: "Giúp ta đánh thắng giặc, ta sẽ tâu vua lập đền thờ. Chỗ ông thắp hương cầu nguyện là một mô đất, cầu xong ngọn đèn xanh biến mất.

         Sáng hôm sau, ông ta tu chỉnh thuyền bè binh mã để dàn quân đuổi giặc. Khi ra khơi, thuyền được thuận buồm xuôi gió, có áng mây hồng đi theo. Giặc tan, về triều ông tâu với nhà vua: Vua cho ấy là điều kỳ dị, y cho lập đền thờ, xuân thu nhị kỳ cúng tế và ban cho đền thờ vào loại quốc tế. (quan triều đình và hàng tỉnh, hành lễ).

                                                             Hình ảnh Tế lễ trong dịp lễ hội đầu năm

         Mỗi lần tế xuân thu, dân khổ sở về việc giữ ngựa và hầu hạ các quan về tế lễ, như đem thóc cho ngựa ăn, phục dịch đêm ngày không chỉ quan mà cả lính. Mỗi kỳ tế diễn ra từ 2 - 3 ngày. Về sau có bà Chúa Trắng là người trong làng vốn là phi tần của nhà vua, thấy dân làng mình khổ sở về việc tế lễ, tâu với vua, xin để dân tế theo nghi thức quốc tế, vua y cho. Từ đó dân mới đỡ vất vả về việc tế lễ ở đình thờ "Ngọn đèn xanh". Vì có công lao nên Bà Chúa Trắng sau này cũng được dân thờ ở Đình Đồng Lạc.